Historia powstawania Tatr jest długa i złożona. Wyniesione zostały w okresie trzeciorzędowym, podczas ruchów górotwórczych alpejskich (w tym samym czasie powstały też inne masywy jak: Alpy, Pireneje, Apeniny, całe Karpaty, Kaukaz, Himalaje) co wcale nie oznacza, że to jest ich początek, za który raczej powinno się uważać okres powstawania skał z których są obecnie zbudowane np. skały metamorficzne - 400 mln lat temu. Co ciekawe duża część późniejszych skał osadowych, tworzących obecnie tatrzańskie regle, powstały zupełnie w innym rejonie i zostały nasunięte w postaci płaszczowin na skały powstałe na miejscu.
Geologia Tatr
Historia powstawania Tatr jest długa i złożona. Wyniesione zostały w okresie trzeciorzędowym, podczas ruchów górotwórczych alpejskich (w tym samym czasie powstały też inne masywy jak: Alpy, Pireneje, Apeniny, całe Karpaty, Kaukaz, Himalaje) co wcale nie oznacza, że to jest ich początek, za który raczej powinno się uważać okres powstawania skał z których są obecnie zbudowane np. skały metamorficzne - 400 mln lat temu. Co ciekawe duża część późniejszych skał osadowych, tworzących obecnie tatrzańskie regle, powstały zupełnie w innym rejonie i zostały nasunięte w postaci płaszczowin na skały powstałe na miejscu.
Ogromne znaczenie dla dzisiejszego wyglądu Tatr miała epoka lodowcowa, podczas której lodowce ukształtowały doliny tatrzańskie, a po ich stopnieniu moreny oraz kotły polodowcowe pozwoliły do powstania wielu jezior.
Historia Tatr w skrócie
Tablica stratygraficzna
EON | ERA | OKRES | EPOKA | wiek (ml.lat) | informacje | |
Fanerozoiczny | Kenozoiczna | Czwartorzęd | Holocen | 0,01 |
- ustąpienie lodowców, epoka polodowcowa - kształtowanie się dzisiejszego wyglądu Tatr |
|
Plejstocen górny | 0,72 |
- obszar pagórkowaty - ożywienie ruchów podnoszących masyw, tworzenie się głębokich dolin, kras - ok. 900 tyś lat temu, klimat się znacznie oziębił, nastanie epoki lodowcowej |
||||
Plejstocen dolny | 1,7 | |||||
Trzeciorzęd: |
Neogen | Pliocen | 5 |
- słabnięcie wydźwignięcia Tatr - silna erozja wyrównywała powierzchnie masywu - stopniowe oziębienie klimatu |
||
Miocen | 24 |
- wydźwignięcie Tatr |
||||
Paleogen | Oligocen | 36 |
- ustępowanie morza, przez ruchy górotwórcze alpejskie - wydźwignięcie Tatr |
|||
Eocen | 55 |
- obszar Tatr obniżył się i został zalany morzem - powst. wapienie, dolomity, zlepieńce, flisz podhalański |
||||
Paleocen | 66 | - ruchy tektoniczne alpejskie | ||||
Mezozoiczna | Kreda | późna |
- osłabienie ruchów tektonicznych - erozja |
|||
środkowa | 97 |
- ruchy tektoniczne alpejskie - fałdowanie, nasunięcie na obszar tatrzański płaszczowin |
||||
wczesna | 140 |
- obszar pokryty głębokim morzem - powst. wapienie, piaskowce margliste, łupki |
||||
Jura | późna | 160 |
- obszar pokryty głębokim morzem - powst. wapienie |
|||
środkowa | 184 |
- obszar pokryty głębokim morzem (część Oceanu Tetydy) - powst. wapienie |
||||
wczesna | 210 |
- niewielkie ruchy tektoniczne w wyniku czego powstały uskoki - obszar wyrównywał się i powoli zaczął być zalewany morzem - powst. piaskowce, wapienie, skały krzemionk. |
||||
Trias | późny | 230 |
- część obszaru była lądem, a osady powstawały w lagunach i jeziorach |
|||
środkowy | 243 |
- obszar zalany morzem - powst. wapienie i dolomity, brekcje osadowe |
||||
wczesny | 250 |
-obszar został zalany przez morze wchodzące w skład Oceanu Tetydy - powst. piaskowców kwarcytowych |
||||
Paleozoiczna | Perm | późny |
- zniszczenie wypiętrzeń, obszar Pratatr stał się równiną |
|||
wczesny | 290 |
- orogeneza hercyńska - powstawanie granitu tatrzańskiego - ruchy wypiętrzające Pratatr |
||||
Karbon | późny | 325 |
- orogeneza hercyńska - powstawanie granitu tatrzańskiego |
|||
wczesny | 360 |
- orogeneza hercyńska - dalsze powstawanie skał przeobrażeniowych |
||||
Dewon | późny | 375 |
- orogeneza hercyńska - powstawanie skał przeobrażeniowych |
|||
środkowy | 390 | |||||
wczesny | 410 | |||||
Sylur | późny | 420 | - orogeneza kaledońska | |||
wczesny | 440 | |||||
Ordowik | późny | 460 | - orogeneza kaledońska | |||
środkowy | 480 | |||||
wczesny | 500 | |||||
Kambr | późny | 520 | - orogeneza asyntyjska | |||
środkowy | 545 | |||||
wczesny | 590 | |||||
Prekambr | Proterozoik (Algonk, Ezoik) | późny | 900 | |||
środkowy | 1700 | |||||
wczesny | 2500 | |||||
Archaik | 4000 | |||||
Eon Priskoiczny | 4600 |
ERA PALEOZOICZNA
1. Dewon: 410-360 mln. lat temu W czasie tego okresu były bardzo duże ruchy górotwórcze, hercyńskie. Głęboko pod ziemia w wyniku zmian temperatury, ciśnienia, i środowiska chemicznego starsze skały, jak łupki i piaskowce przeobraziły się poprzez zmianę składu mineralnego. W ten sposób powstały pierwsze skały występujące obecnie w Tatrach, czyli skały krystaliczne, przeobrażeniowe (metamorficzne) jak: łupki krystaliczne, czy gnejsy. |
2. Karbon: 360-290 mln. lat temu W wyniku ruchów górotwórczych, których szczególne natężenie były w górnym karbonie powstały na całej kuli ziemskiej wysokie pasma górskie Bretani, Centralnego Masywu Francji, Masywu Czeskiego, Sudetów, Gór Świętokrzyskich. Na przedpolu gór w wielkich obniżeniach roślinność tam rosnąca została zasypywana przez materiał skalny pochodzący ze zniszczonych erozją gór i powoli przeradzał się w węgiel kamienny. Również w tym okresie głęboko pod ziemią powstały granitoidy, które wykrystalizowały się z magmy wnikającej w formie intruzji w przeobrażone skały, jako batolit. Wypiętrzeniu ulegały także Pratatry, które w niczym jeszcze nie przypominały obecnego wyglądu, lecz teren był łagodnie sfałdowany. |
3. Perm: 290-250 mln. lat temu Ruchy górotwórcze które spiętrzyły Pratatry w karbonie nie zamarły, ukryte w głębi ziemi skały krystaliczne zostały wydźwignięte, a mocno działająca erozja usunęła materiał osadowy zalegający skały krystaliczne do wielkich obniżeń pomiędzy pasmami górskimi i tam je osadzały. W ten sposób skały krystaliczne zostały odsłonięte. Pod koniec permu obszar tatrzański był już równiną. Jedyną pozostałością skał permskich jest tzw. "zlepieniec koperszadzki", występujący w głównej grani Tatr w Koperszadzkiej Grani, w pobliżu Przełęczy pod Kopą (Dol. Kieżmarska). obszar tatrzański w permie (źródło) |
Inne zjawiska ery paleozoicznej: - spękania ciosowe - żyły pegmatytowe - żyły kruszcowe - mylonity - rysy ślizgowe |
ERA MEZOZOICZNA
Na początku triasu obszar tatrzański został zalany morzem wchodzącym w skład Oceanu Tetydy, który posiadał różną głębokość, w związku z tym na północy i południu powstawały w tym samym czasie różne osady, a z nich po utwardzeniu różne skały. Ma to ważny związek z Tatrami, gdyż w późniejszym okresie duża część skał znajdujących się na południe od obszaru tatrzańskiego nasunie się na niego w postaci płaszczowin. W związku z tym północną część nazywa się obszarem tatrzańskim, a południowa obszarem kriżniańskim (od nazwy wsi Kriżna na Słowacji) |
|||
TRIAS 250-210 mln. lat temu 1. Wczesny 250-243 mln lat Na początku triasu Tatry, jak i Karpaty Słowackie były lądem. Morze znajdowało się daleko na południu na obszarze dzisiejszego Morza Śródziemnego. Potem stopniowo teren tatrzański i kriżniański był zalewany, prawdopodobnie najpierw istniały tu jeziora, potem płytkie morze. Ze znajdującego się na północy lądu, rzeki znosiły piasek i muł, głównie kwarcowy osadzając go na dnie zbiornika, w ten sposób powstały pierwsze skały osadowe czyli piaskowce kwarcytowe. Gdy do morza przynoszony był grubszy materiał to powstawały zlepieńce. Pod koniec wczesnego triasu kończy się dopływ materiału okruchowego z lądu. w spokojnym morzu powstają warstwy łupków ilastych, wapieni i dolomitów - zmarszczki prądowe - warstwowanie skośne |
|||
2. Środkowy 243-230 mln lat | |||
W tym okresie w rozległym i płytkim morzu na obszarze tatrzańskim rozwijało się życie organiczne i powstawały wapienie i dolomity. Pod koniec morze stawało się coraz płytsze - wapienie muszlowe - wapienie krynoidowe -wapienie glonowe - wapienie robaczkowe - brekcje osadowe |
Obszar kriżniański był również zalany morzem i powstał tu kilkuset metrowy zespół warstw skał węglanowych w większości dolomitów z niewielkimi wkładkami wapieni. |
||
3. Późny 230-210 mln lat | |||
W tym okresie wystąpiły ponowne ruchy tektoniczne, których powodem było spłycenie morza, a czasem nawet jego ustąpienie. część obszaru tatrzańskiego była lądem, a osady powstawały w lagunach i jeziorach. Wydźwignięte ponad lustro wody obszary wapienne poddane były erozji chemicznej przez wody atmosferyczne, które rozpuszczają wapień. - czerwone łupki ilaste - piaskowce - zlepieńce |
W obszarze kriżniańskim morze nie wycofało się lecz jedynie na początku tego okresu uległo spłyceniu. - czerwone łupki z warstwami piaskowców i dolomitów Pod koniec okresu morze było bardziej otwarte - wapienie, czasem poprzedzielane czarnymi łupkami ilastymi |
||
JURA: 210-140 mln. lat temu |
|||
1. Wczesna 210-184 mln lat | |||
Na granicy triasu i jury nastąpiły na obszarze tatrzańskim niewielkie ruchy tektoniczne, Obszar został pocięty uskokami rozdzielającymi bloki z których jedne podnosiły się, a drugie obniżały. Na obszarach wyniesionych wietrzenie i erozja niszczyły skały lezące na powierzchni, materiał okruchowy piasek i muł był znoszony na tereny obniżone. Następowało wyrównanie powierzchni, a morze stopniowo zwiększało swój zasięg. Ruchy blokowe powtarzały się kilkakrotnie i wtenczas powstawały warstwy piaskowców, a między nimi były dłuższe okresy spokoju tektonicznego co sprzyjało powstawaniu wapieni krynoidowych i skał krzemionkowych. Warstwy te w obrębie jednego profilu powtarzały się kilkakrotnie. Blokowe ruchy tektoniczne spowodowały, że na części obszaru tatrzańskiego nie ma skał wczesnojurajskich. Na podniesionych blokach osady nie tworzyły się, a te które na nich były zostały częściowo zniszczone. Dlatego są sytuację, że skały środkowej jury leżą na triasowych |
Na obszarze kriżniańskim morze najpierw było płytkie -piaskowce Potem nastąpiło stopniowe pogłębienie - brązowe mułowce - łupki ilaste Dalsze pogłębienie spowodowało zmianę zespołu faunistycznego z płytko wodnego na głębszej strefy - wapienie |
||
2. Środkowa184-160 mln lat | |||
Z początkiem jury środkowej cały obszar tatrzański, do niedawna urozmaicony został zrównany i stał się dnem głębokiego morza, będącego częścią Oceanu Tetydy - wapienie krynoidowe - różowe wapienie z amonitami |
Pod koniec środkowej jury morze było głębsze - różne wapienie |
||
3. Późna 160-140 mln lat | |||
Pod koniec jury dno tatrzańskiego basenu morskiego było obszarem spokojnym, nie zakłócanym ruchami tektonicznymi - wapienie |
Morze było głębokie - wapienie - skały krzemionkowe |
||
KREDA: 140-66 mln. lat temu | |||
1. Wczesna 140-97 mln lat |
|||
Brak wyraźnych różnic między skałami w górnej jurze i kredzie, razem tworzą jeden kompleks masywnych wapieni. Morze jednak ulegało coraz stopniowemu spłycaniu. Pod koniec wczesnej kredy nastąpiły nowe przesunięcia na liniach uskoków. Z podniesionych i niszczonych obszarów znoszony był piasek i muł z których powstawały warstwy łupków i piaskowców marglistych. Są one ostatnim osadem powstałym przed fałdowaniem |
Morze było głębokie - łupkowate margle z warstwami wapieni |
||
2.Średnia - 97 mln lat | |||
Przesunięcia uskokowe. Rozpoczęcie fałdowań alpejskich |
Przesunięcia uskokowe. Rozpoczęcie fałdowań alpejskich |
||
3. Późna - 66 mln lat | |||
Fałdowanie, ruchy płaszczowinowe Na obszar tatrzański nasunęła się oderwana od swego pierwotnego podłoża "płaszczowina Czerwonych Wierchów", na nią "płaszczowina Giewontu", która przesuwając się po "płaszczowinie Czerwonych Wierchów" rozbiła ja na mniejsze elementy tektoniczne. Potem na rejon tatrzański nasunęła się "płaszczowina kriżniańska". W późnej kredzie ruchy tektoniczne osłabły i sfałdowany obszar był poddany erozji lądem. |
Fałdowanie, ruchy płaszczowinowe Skały osadowe zostały oderwane od skał krystalicznych i przesunięte daleko ku północy jako "płaszczowina kriżniańska" i dosięgła aż Pienin, pokrywając rodzime skały. Podczas nasuwania podzieliła się ona na mniejsze jednostki tektoniczne i sfałdowała się wewnętrznie. |
ERA KENOZOICZNA
TRZECIORZĘD |
||
PALEOGEN: |
||
1.Paleocen: 66-55 mln lat Ruchy tektoniczne alpejskie, fałdowanie |
||
2.Eocen: 55-36 mln lat Obszar Tatr obniżył się i został zalany morzem, które wkroczyło od północy i zachodu. Morze było płytkie - zlepieńce - dolomity - wapienie (m.in. wapienie numulitowe) Po okresie płytkomorskim obszar tatrzański obniżył się i stał się dnem głębokiego morza. Na południu zaś obszar był wynoszony (obecne Rudawy Słowackie). Z podnoszących się lądów rzeki znosiły do morza piasek i muł. Z nich powstał flisz podhalański - łupki ilaste - piaskowce |
||
3.Oligocen: 36-24 mln lat W dalszym ciągu powstaje flisz podhalański. Pod koniec oligocenu następują ruchy górotwórcze alpejskie i morze zaczęło ustępować. W końcu dochodzi do wydźwignięcia całych Karpat, w tym obszaru tatrzańskiego i powstają właściwe Tatry. Najbardziej podniosły się na południu na linii wielkiego uskoku podtatrzańskiego, przebiegającego równoleżnikowo na granicy z Kotlina Liptowską. W związku z podnoszeniem się Tatr tylko w jedną stronę, spowodowało to pochylenie warstw skalnych ku północy. Równocześnie erozja (m.in. wody powierzchniowe) niszczyły masyw przede wszystkim w części najsilniej podnoszonej (południowej), w związku z czym zniszczone zostały wszystkie skały osadowe (trzeciorzędowe, mezozoiczne). Na powierzchni znalazły się skały krystaliczne. Na północnych zboczach w wyższych partiach górskich spod kał płaszczowiny kriżniańskiej odsłoniły się macierzyste skały osadowe obszaru tatrzańskiego (przykryte wcześniej przez płaszczowinę). Niżej, dalej na północ pozostały skały osadowe płaszczowin krizniańskiej i choczańskiej. W tym samym czasie wydźwignięte zostały inne masywy górskie jak: Niżnie Tatry, Mała i Wielka Fatra, Mała Magura. |
||
NEOGEN: |
||
1.Miocen: 24-5 mln lat Słabnięcie ruchów górotwórczych, silna erozja skał, która doprowadziła do wyrównywania powierzchni masywu. tak ze stał się on lekko pofalowany, pagórkowaty. Potem nastąpiło ożywienie ruchów podnoszących Tatry. Potoki i rzeki wcinając się w głąb tworzyły doliny tatrzańskie o stromych zboczach skalnych. Tworzenie się systemu podziemnego odwodnienia (kras) |
||
2.Pliocen: 5-1,7 mln lat Dalsze pogłębianie dolin tatrzańskich. Potem stopniowe oziębienie klimatu |
||
CZWARTORZĘD |
||
1.Plejstocen dolny: 1,7-0,72 mln lat Tatry były wysokim masywem górskim z głębokimi rzecznymi dolinami. Panował klimat przeważnie umiarkowany, na przemian bardziej lub mniej chłodny. Granica śniegu znajdowała się nieco powyżej, albo w pobliżu ówczesnych szczytów tatrzańskich. Ok. 0,9 mln lat temu nastąpiło znaczne oziębienia klimatu. Na północną i środkową część Polski nasunął się lądolód skandynawski. Równocześnie w skutek ogólnego obniżenia temperatury w Tatrach powstały lodowce, tworzące się w najwyższych piętrach dolinnych. Nastąpił okres lodowcowy Günz |
||
2.Plejstocen górny: 0,72-0,01 mln lat W tej epoce Tatry były zlodowacone co najmniej trzy razy: w okresie Mindel granica wiecznego śniegu sięgała 1250-1300 m, w okresie Riss (podwójne zlodowacenie) granica sięgała 1450-1500 m oraz w okresie Würm granica wiecznego śniegu sięgała1500-1600 m (obecna klimatyczna granica to 3400 m, a realna, orograficzna 2200 m). Między tymi okresami lodowcowymi, lodowce ulegały topnieniu. Tatry w czasie zlodowaceń nie były przykryte lodem lodowcowym i było wiele terenów odsłoniętych. Najdalszy zasięg lądolodu (ok. 0,5 mln lat temu) sięgał podnóży Karpat.
|
||
3.Holocen: 0,01-obecne czasy W tej epoce ostatecznie ukształtowała się znana nam współczesna rzeźba Tatr. Dużą role odegrały wody powierzchniowe, które wypełniły kotły lodowcowe oraz zagłębienia w skałach jeziorami, a potoki górskie pogłębiały doliny. Erozja przyczyniła się do obrywów skalnych. - stożki usypiskowe - zjawiska krasowe
|